Wilnis 25 & 26 Augustus 2003

Vooralsnog heb ik het geluk gehad nooit echt in aanraking te zijn geweest met een ramp. Mijn ‘rampervaringen’ zijn over het algemeen beperkt tot horrorverhalen afkomstig van de media, en incidentele donaties als financiële steun voor de getroffenen. Na deze opdracht kan ik echter een nieuwe ervaring met betrekking tot rampen toevoegen; namelijk het bezoeken van een voormalige rampplek.

Ik heb ervoor gekozen mijn veldwerkopdracht over de dijkdoorbraak in Wilnis te doen.

Ik heb voor dit onderwerp gekozen omdat ik in de omgeving van Wilnis ben opgegroeid en destijds dus ook het een en ander van de ramp heb meegekregen. Door middel van deze opdracht hoop ik meer duidelijkheid te krijgen over wat er daadwerkelijk gebeurd is en wat deze ramp tot gevolgen heeft gehad.

Ik zal beginnen met een korte omschrijving van de ramp, om vervolgens iets te zeggen over het rapport dat na afloop van de ramp als evaluatie door de gemeente is samengesteld. Eveneens zal ik kort iets zeggen over de oorzaak van de ramp, voornamelijk omdat dit van belang is geweest voor het rechtsproces met betrekking tot eventuele schadevergoedingen, wat ik daaropvolgend wil behandelen. Daarna zal ik uitgebreid ingaan op het veldwerk dat ik ter plaatse heb verricht. Ten slotte sluit ik af met een korte reflectie en conclusie over deze opdracht.

In de nacht van 25 op 26 augustus 2003, waarschijnlijk rond de klok van 2, vond er een breuk plaats in de Ringdijk langs de Ringvaart in Wilnis. Bij deze breuk verschoof ongeveer 60 meter dijklichaam, waardoor vermoedelijk rond de 230.000 m3 water uit de Ringvaart de lagergelegen gebieden instroomde. Als gevolg hiervan kwam de Ringvaart nagenoeg droog te staan.

Één van Wilnis lagergelegen woonwijken, de wijk Veenzijde, liep grotendeels onder water. De hoger gelegen gebieden hadden als gevolg van de kadebreuk voornamelijk te kampen met verzakkingen. Deze verzakkingen vormden op hun beurt weer een groot risico voor zowel gas- water- als elektriciteitsleidingen. Door de combinatie van de wateroverlast en de (eventuele) breuken in de gas- water- en elektriciteitsleidingen ontstond er een gevaarlijke situatie, wat men deed besluiten over te gaan tot evacuatie. Ongeveer 1500 bewoners moesten worden geëvacueerd.

De gemeente is van mening dat ze adequaat en voortvarend gehandeld heeft. De eerste 24 uur na de ramp stond crisisbeheersing centraal, daarna kwam de prioriteit te liggen bij het weer snel bewoonbaar maken van de getroffen huizen en het terugdringen van de waterdruk, wat nodig was om verdere verzakkingen tegen te gaan. Eerst was er sprake van acute rampbestrijding, daarna ging men over tot crisismanagement.

Uit het rapport van de gemeente blijkt echter wel dat er in de nacht van de ramp en de daaropvolgende dag, nog veel bewoners en zelfs ramptoeristen in het getroffen gebied aanwezig waren. Naast het feit dat hun aanwezigheid de werkzaamheden van de hulpdiensten belemmerde, leverde het ook veel gevaarlijke situaties op. Men is van mening dat de politie ter plaatse niet over genoeg mankracht bezat om deze mensen tegen te houden. Aan het einde van het rapport worden er dan ook verschillende aanbevelingen gedaan om een eventuele volgende ramp beter aan te kunnen pakken.

De oorzaak die voor de dijkdoorbraak wordt gegeven heeft voornamelijk te maken met het weer. In 2003 had het KNMI een van de warmst gemeten zomers sinds gegevens hierover worden gedocumenteerd. Er viel bijzonder weinig neerslag en het bovengemiddelde aantal zonuren zorgde voor extra veel verdamping, waardoor ons land te kampen kreeg met extreme droogte.

Deze droogte heeft een grote rol gespeeld in de verschuiving van de Ringdijk in Wilnis. De Ringdijk is namelijk een veendijk, waarvan bekend is dat deze met droogte een stuk lichter worden.

Uit onderzoek van GeoDelft is gebleken dat de droogte in de zomer van 2003 grotendeels verantwoordelijk was voor de omstandigheden waardoor de dijk kon verschuiven. Door de droogte was er een spleet in de damwand ontstaan, die zich vulde met water. Er ontstond een stroming die niet alleen water, maar ook zand en veen met zich meenam. Hierdoor ontstond er een breuk in de onderste veenlaag, waardoor de dijk is gaan schuiven.

Op basis van bovenstaande conclusies rees al snel de vraag of deze dijkdoorbraak voorkomen had kunnen worden. Uit het rapport van de gemeente blijkt dat Nederland tot op de dag van de dijkdoorbraak in Wilnis nog niet bekend was met de risico’s van droge veendijken.

De zaak kreeg nog een hele nasleep toen bleek dat er sprake was van een schuldvraag. Omdat de waterschappen in Nederland officieel verantwoordelijk zijn voor de gezondheid en veiligheid van de dijken, probeerde de gemeente door middel van een proces het Hoogheemraadschap Amstel, Gooi, en Vecht aansprakelijk te stellen voor de schade. Na een eerste negatieve uitslag werd in hoger beroep besloten dat het waterschap wel aansprakelijk gehouden mocht worden. Dit oordeel werd echter over boord gegooid door de Hoge Raad, met als gevolg een bijna eindeloos proces en jarenlang getouwtrek. Op 6 mei dit jaar [2004] kwam er eindelijk een einde aan de zaak toen het Gerechtshof in Den Haag besloot dat het hoogheemraadschap niet voor de schade van de dijkdoorbraak in Wilnis hoeft op te draaien.

Introductie

Op woensdag 22 oktober 2014 ben ik naar Wilnis afgereisd om veldwerk te doen naar de dijkdoorbraak die daar in 2003 heeft plaats gevonden. Omdat ik wist dat ‘pottenkijkers’ en andere nieuwsgierigen destijds niet op prijs werden gesteld, wilde ik me enigszins terughoudend opstellen ten opzichte van de bewoners van Wilnis. In het begin moest ik echter al gelijk de weg vragen, aangezien het voor mij nog niet precies duidelijk was waar in de dijk de breuk daadwerkelijk had plaats gevonden. Een jong meisje met een geschatte leeftijd van 13 tot 17 hielp mij verder door me de weg te wijzen. Daarnaast vertelde zij ook nog over het informatiebord en het monument die tegenwoordig de voormalige rampplek kenmerken. Aan de hand van deze omschrijvingen heb ik de plek des onheils kunnen vinden, verder waren er voor mij geen zichtbare aanwijzingen die men in de richting van de dijkdoorbraak zouden moeten wijzen.

Gevoel

Het enige wat ik destijds van de ramp heb meegekregen, is dat de bewoners van Wilnis zich heel terughoudend en afstandelijk opstelden ten opzichte van de buitenwereld. Ik weet nog dat ik heel graag een kijkje had willen nemen, maar mijn ouders vonden dit niet oké, aangezien men duidelijk had aangegeven dit niet te kunnen waarderen.

Met dit in mijn achterhoofd ging ik het veld in. Het idee dat men toentertijd niet zat te wachten op buitenstaanders, gaf mij een opgelaten gevoel. Ik voelde me een indringer en zag mijn aanwezigheid als een soort inbreuk op de privacy van de inwoners van Wilnis. Het kwam op mij over alsof de ramp iets ‘van hun’ was, waar ik niets mee te maken had en dus ook niet aan mocht komen. Om die reden vond ik het ook enigszins gênant om uitgebreid stil te staan bij het informatiebord, om vervolgens foto’s van zowel het informatiebord als het monument te maken. Ik was me bewust van de voorbijgangers en vroeg me af wat ze van mij zouden denken. Aangezien er ook hele mooie en duur uitziende huizen in de buurt stonden, voelde ik me een beetje ongemakkelijk bij de mogelijke interpretaties die ze aan mijn acties toe zouden schrijven.

Het weer had eveneens een grote invloed op mijn gevoel. Nederland had te maken met ‘de resten van een storm’ van voorgaande avond. Het was inderdaad heel donker, guur, winderig en regenachtig. Het was het weer waarbij je niet voor je plezier naar buiten gaat.

Het oogde dan ook niet heel gezellig buiten en ik had het hartstikke koud. Tegelijkertijd deed dit me wel weer meer beseffen over de keerzijde van het water en het weer. Het kan mooi en vredig zijn maar ook heel donker en agressief.

Toen ik ter afsluiting nog een laatste foto wilde nemen, was daar ineens een enorm sterke windvlaag die mijn aantekeningen boekje onder mijn arm vandaan blies. Ironisch genoeg kwam hij verdacht dicht bij het water terecht! Uit angst dat mijn aantekeningen in de ringvaart zouden eindigen heb ik een sprintje getrokken, om mijn aantekeningenboekje nog voor de volgende windvlaag te pakken te hebben. Ik vond het wel bijzonder dat uitgerekend mijn aantekeningen over de dijkdoorbraak en de daaropvolgende overstroming bijna letterlijk in het water eindigden.

Uiterlijke kenmerken

De plek waar de ramp zich heeft voltrokken ligt niet aan de doorgaande weg, waardoor het even zoeken is. Eenmaal op de dijk is de rampplek makkelijk te herkennen aan het informatiebord en het monument die naar aanleiding van de dijkdoorbraak zijn geplaatst. Wanneer we deze twee elementen buiten beschouwing laten, vind ik het echter moeilijk om echte, door de ramp achtergelaten, sporen aan te wijzen. Er is niets wat de dijk zou moeten onderscheiden van andere dijken. Aan de breukkant van de Ringvaart ligt er tussen de kade en het weiland een fietspad, waarna het weiland enigszins schuin naar beneden afloopt. Aan het einde van het weiland ligt de woonwijk Veenzijde, die destijds ook onder water is komen te staan. Aan de andere kant van de Ringvaart heb je direct woongebied, met veel brede wateren, die haaks op de Ringvaart uitkomen. Het valt me op dat de kade aan de kant waar de dijk destijds verschoof tegenwoordig is versterkt met een betonnen rand (zie foto). Ik vraag me af of hier ook al sprake van was ten tijde van de dijkdoorbraak. Het lukt me echter niet om dit te achterhalen, wel heb ik een aantal foto’s vergeleken en kan daaruit opmaken dat er destijds wel enigszins sprake was van een kade (zie foto’s) Later lees ik wel dat het hoogheemraadschap naar aanleiding van de dijkbreuk uit voorzorg drie steundijken heeft aangebracht.

Het informatiebord is voorzien van een aantal foto’s van de ramp, en geeft ons eveneens een korte omschrijving van wat er in de avond van 25 op 26 augustus 2003 heeft plaats gevonden. Het is heel beschrijvend en objectief, in tegenstelling tot het monument, dat een heel ander aspect van de ramp belicht. Het monument is een langwerpig blok en is bedoeld als een bankje. Het bankje is voorzien van allemaal opschriften van bewoners die door de ramp zijn getroffen. Deze opschriften verschaffen ons een bijzonder inzicht in de manier waarop de dijkdoorbraak door de bewoners van Wilnis is ervaren. Het waren korte citaten als ‘Leuk, maar toen niet’, ‘Het was niet praten maar doen’, ‘Dichter bij elkaar’ en ‘Mijn wereldje op z’n kop’. De uitspraken zijn heel persoonlijk en geven ons een inkijkje in de manier waarop men de ramp heeft ervaren.

Ervaring

Het bankje als monument gaf mij indirect onwijs veel informatie over hoe de gemeenschap de dijkdoorbraak had beleefd. De uitspraken zijn heel uiteenlopend, waardoor ik mij ervan bewust werd dat de ramp op verschillende manieren wordt herinnerd. Waar sommige leuzen voornamelijk met eerste indrukken te maken hebben, zijn andere spreuken juist uitingen van een bepaalde instelling of houding. Er zijn leuzen die heel omschrijvend zijn en op die manier een context verschaffen waarin de ramp heeft plaats gevonden, terwijl andere leuzen weer heel persoonlijk zijn. Op de foto hierboven kunnen we lezen dat de sterren aan de hemel stonden. Niemand had verwacht dat even later heel Wilnis gebukt zou gaan onder een grote ramp. Andere persoonlijke uitlatingen weerspiegelen de schrik en chaos die de ramp bij de mensen teweegbracht. Daarentegen bleek uit andere uitspraken de ramp ook een enigszins positieve ervaring was. Het was spanning en sensatie, mensen zochten elkaar op en verenigden zich. Zo blijkt dat de ramp niet alleen als heel intimiderend en eng werd ervaren maar het werkte ook als bindende factor. De uitspraak ‘Het was niet praten maar doen’ weerspiegeld de veerkracht van de bewoners van Wilnis.

Verder ga ik ervan uit dat de slachtoffers hebben gekozen voor een uitspraak die zij het meest karakteriserend vinden voor de ramp. Uit het feit dat iemand specifiek heeft gekozen voor de leus ‘Dichter bij elkaar’ maak ik op dat dit hetgeen is wat het meeste indruk heeft gemaakt, of wat die persoon het meest is bijgebleven (met betrekking tot de ramp). Naar aanleiding van de spreuken op het bankje krijg ik dan ook het idee dat de ramp niet alleen als iets heel onverwachts en verwoestends werd ervaren, het was ook een spannend avontuur die de bewoners van Wilnis dichter bij elkaar bracht.

Omdat ik mijn interpretaties niet alleen aan het bankje wilde ontlenen, heb ik met iemand die destijds in Wilnis woonde over de dijkdoorbraak gesproken. Ze was 10 jaar toen de dijk langs de Ringvaart in Wilnis het begaf. Haar huis bevond zich weliswaar niet in de ondergelopen woonwijk, maar vanwege de gevaarlijke situatie die ontstaan was als gevolg van onder andere breuken in de gasleidingen, moesten zij en haar buren toch worden geëvacueerd. Ze vertelde me dat haar ouders in eerste instantie boos en geïrriteerd reageerden toen de buren midden in de nacht op de ramen bonkten. Toen de ernst van de situatie duidelijk werd, zijn zij eerst naar één van de opvangcentra gegaan om de volgende dag verder naar familie af te reizen om daar enige tijd door te brengen.

Het is voor haar ook alweer een hele tijd gelegen, hetgeen wat ze zich nu vooral nog herinnert is de spanning en sensatie. Omdat de gevaarlijke situatie in haar wijk niet echt zichtbaar was, was het niet zozeer beangstigend maar juist avontuurlijk. Achteraf is het natuurlijk ook nog altijd een goed verhaal om te vertellen!

Reflectie en conclusie

Ik was nog nooit eerder op een rampplek geweest, ik vond het dan ook een bijzondere ervaring. Het feit dat je die plek opzoekt juist vanwege de ramp geeft het een extra lading. Door bewust bij de ramp stil te staan kreeg ik het idee het meer te begrijpen. De context en de situatie van de ramp worden veel tastbaarder door een bezoek aan het voormalige rampgebied.

Verder vond ik het mooi om te zien hoe de bewoners de dijkdoorbraak een plaatsje hebben kunnen geven in hun gemeenschap. Het informatiebord helpt ons herinneren aan hetgeen er in die bewuste nacht van 25 op 26 augustus 2003 heeft plaats gevonden, het monument markeert het verwerkingsproces.

Tijdens het schrijven van deze opdracht werd ik me ineens heel erg bewust van mijn vooringenomenheid tegenover de burgers van Wilnis. Ik besef me wel degelijk dat dit van enige invloed is geweest op dit onderzoekje.

Gemeente de Ronde Venen (2004). Evaluatie dijkverschuiving Wilnis. http://www.burgemeesters.nl/files/File/Crisisbeheersing/docs/20030825.pdf

Janneke Kruijswijk Jansen (24 februari 2011). Aansprakelijkheid dijkdoorbraak Wilnis

http://kvdl.nl/nieuws/aansprakelijkheid-dijkdoorbraak-wilnis/

Studytube. Dijkdoorbraak Wilnis-arrest

https://www.studytubelaw.nl/arresten/275-dijkdoorbraak-wilnis

Robin Rotman (9 januari 2004). Extreme droogte oorzaak dijkdoorbraak Wilnis.

http://www.volkskrant.nl/binnenland/extreme-droogte-oorzaak-dijkdoorbraak-wilnis~a691519/

Zwaailichten.org. 26 Augustus 2003: Dijkdoorbraak Wilnis.

http://www.zero-meridean.nl/i_wilnis_260803.html

Wilnis 25 & 26 Augustus 2003