De Hel in Hotel Polen

Het was op een avond toen ik besloot naar de plek waar ooit Hotel Polen heeft gestaan te gaan. Na wat afbeeldingen te hebben bekeken werd mij duidelijk dat nu op die plek de Forever21 zit. Ik weet nog dat het “nieuws” over de komst van Forever21 naar Nederland massaal werd verspreid op Facebook. Forever21 is een modeketen die menig jonge vrouw of tienermeisje kent. Forever21 loopt net als Hotel Polen destijds ook helemaal door tot de Kalverstraat.

Met de wintertijd is de klok een uur achteruit gegaan en om half 6 was het al aardig donker, maar de straten in het centrum van Amsterdam zijn alweer versierd met sfeervolle verlichting aangezien de feestdagen al naderen. De binnenstad kent nauwelijks lege straten en ook nu krioelde het van de mensen; toeristen, zakenlui, shoppende tieners. Bij de Dam sloeg ik linksaf het Rokin op en ik werd begroet met de geur van warme, zoete wafels. In die straat werd mijn aandacht meteen getrokken door een luid getril en geboor dat ik toen nog niet kon plaatsen. Even verderop zag ik dat aan de oostzijde van het Rokin het oude ABN Amro-gebouw werd afgebroken door een grote sloopmachine. Met dat geluid op de achtergrond richtte ik mij tot de plek waar ooit Hotel Polen stond. De sloop door de machine versus het ineenstorten door brand, het contrast tussen een gepland einde en een onbedoeld, onverwachts einde.

Foto 1. Bouwterrein oostzijde Rokin 

De winkel van Forever21 is zo gemaakt dat de lijsten om de ramen heen ervoor zorgen dat het felle licht nog niet te zien is van een zijaanzicht. Als je dichterbij komt dan wordt het felle licht pas goed waarneembaar (eigen foto’s hieronder). Dit doet mij denken aan het moment dat de brandweerlieden eerst te horen kregen dat het een middelgrote brand was, en pas toen ze het Rokin op reden zagen waar ze mee te maken hadden. ‘De bevelvoerder van de eerste bluseenheid, die 06.42 uur aan de zijde van de Kalverstraat aankwam, verzond om 06:43 het nader bericht “middel-brand”.. [hij] gaf onmiddellijk na zijn aankomst te 06:44 uur het nader bericht “zeer grote brand”’.

Foto 2. Zijaanzicht voorgevel Forever21

Foto 3. Vooraanzicht voorgevel Forever21

Ik sprak een man aan, die gefascineerd de sloop, het gebouw op het Rokin  aanschouwde. Ten tijde van de hotelbrand was hij 23. Hij wist te vertellen dat er meer dan 30 mensen om het leven waren gekomen. Veel media aandacht was er niet voor. Hij vertelde dat er destijds maar twee televisiezenders waren en dat daar door de ramp niet lang werd uitgezonden. Op de dag zelf en misschien de dag erna nog. Hij meende te zeggen dat het mensenleven tegenwoordig sowieso meer waard is, er wordt veel meer aandacht aan geschonken. Dat er geen speciale gedenkplaats of andere herdenkingsobjecten zijn, verbaasde hem niets. Dat zal vast liggen aan het feit dat het buitenlandse toeristen waren. Het zijn de mensen in de landen waar deze toeristen vandaan komen, die dit voornamelijk hebben moeten verwerken, niet de Nederlanders. Uit de reacties van andere mensen begreep ik dat mogelijke sporen er vast niet zullen zijn omdat het al zo lang geleden is, en dat er geen enkele vorm van herdenking was, konden de meeste slechts beamen. Alle slachtoffers kwamen uit het buitenland en voor zeven van hen is er een gezamenlijk graf geplaatst op de Nieuwe Oosterbegraafplaats. Op de plek zelf is er geen gedenkplaatje of een andere vorm van herinnering aan de brand. Geen enkel spoor van de brand is nog te zien op de plek zelf.

Daarnaast sprak ik met een beveiliger van de Forever21. Hij was toen 9 en was pas 2 jaar in Nederland, hij zei dat hij er zich niets van kon herinneren. Hij vertelde dat er niets meer van het vorige gebouw is overgebleven, alles is opnieuw opgebouwd. Ik vertelde dat het hotel gebreken vertoonde als het ging om brandveiligheid. Hij haakte op dat moment in door te vertellen hoe goed er bij dit gebouw aan gedacht is en dat sinds de ramp in Volendam zoiets niet meer voor mocht komen.  

De mensen die van de brand afwisten, wisten vaak alleen nog te vertellen dat er meer dan 30 mensen om het leven waren gekomen. Dat er beperkte media aandacht was voor de brand in Hotel Polen wordt bevestigd door Hilken Tiggelover in het artikel Nieuwjaarsbrand Volendam 2001. Lessen voor later. Zij vergeleek de verslaglegging van de NOS tussen de brand in Hotel Polen (1977) en die van de brand in Volendam (2001). In 1977 was er sprake van een vrij zakelijke en afstandelijke benadering, terwijl in 2001 de nadruk lag op ‘emotie-tv’. Daarnaast besteedde de NOS in de eerste maand drie achtuurjournaals aan de brand in Hotel Polen en aan de Volendambrand werden er dertien nieuwsuitzendingen besteed. Ook de tijd gewijd aan de branden in het journaal verschilde. Op 1 januari 2001 werd het hele journaal gewijd aan de brand, waar de brand in Hotel Polen 22 procent van de uitzending besloeg. In de maand na de brand kwam Volendam nog regelmatig aan bod in tegenstelling tot Hotel Polen die slechts nog in één uitzending ter sprake kwam (Nuijen 2006: 113).

Ik had het gevoel dat het imago van Hotel Polen hier ook mogelijk een bijdrage aan heeft geleverd. De overgrote meerderheid die ik er over heb gesproken, noemde het slechte optreden van het hotel qua brandveiligheid. Ook toen ik er naar vroeg, konden velen zich dit niet herinneren. In de interviews met de directeur lag de nadruk op de prestigieuze geschiedenis van Hotel Polen. Het restaurant viel niet meer in de smaak van de moderne hotelgast, het leed verlies en dit gedeelte zou uiteindelijk verhuurd worden aan een meubelzaak. Hier werd niet met trots over gesproken, zo vertelde Han de Jong, voormalig bedrijfsleider van hotel Polen,  “Ze hebben het toen afgestoten en verhuurd aan Inden, een meubelfirma. Ik vond het afschuwelijk, het waren hele zware meubelen en stoelen, maar er was niets aan te doen, de mensen die het beslisten, daar had ik niets over te vertellen. Helaas.”

Foto 4. Hotel Polen 1974 (Stadsarchief Amsterdam)

“Het was de warme sfeer, de persoonlijke benadering. Men werd voortreffelijk bejegend, er werd eer gehouden zoals het hoorde. Het hotelpersoneel dat hield zich, wil niet zeggen dat het slaven waren, maar iedereen behandelde de gasten behandeld met respect behandeld en dat stelden zij op prijs“ .

Bert Rietveld was eerst boekhouder en later directeur van hotel Polen. In een interview van bijna zes minuten wijdde hij 45 seconden aan de brand en hoe verschrikkelijk dit was aangezien dit hotel een deel van zijn leven was geworden. Zijn nadruk ligt voornamelijk op de vooraanstaande gasten die hij allemaal heeft leren kennen in de tijd dat hij er werkte. Ministers, grote zakenlieden, maar ook veel mensen uit de kunstwereld en de literaire wereld. Niet te vergeten de redacties van de kranten, Rietveld kende alle redacties uit Amsterdam.

Het imago van Hotel Polen leek veel invloed te hebben op handelen op bestuursniveau. ‘Uit beleidsoverwegingen werd, mede gelet op de beschikbare mankracht, besloten om allereerst de vergunningen af te werken van die categorie inrichtingen waar het hoogste percentage onveilige toestanden verwacht kon worden, namelijk de verblijfsinrichtingen waar buitenlandse werknemers en Surinamers gehuisvest waren. Hierbij behoorde uiteraard hotel “Polen” niet’. ‘Dientengevolge beschikte hotel “Polen” ten tijde van de brand niet over de vereiste vergunning’. (...) Zo bleek uit het brandweeronderzoek, dat(er ‘geen aandacht besteed aan het voldoende brandwerend scheiden van beide gebouwgedeelten [waarmee het hotel en de meubeltoonzaal worden bedoelt]’. De brand is in de meubeltoonzaal ontstaan heeft zich door slechte brandwerende materialen snel kunnen verspreiden door het hotel. De gevolgen hadden gezien dit feit beperkt kunnen blijven als hier meer aandacht aan werd besteed. (bron: Rapportage Zeer Grote Brand Hotel Polen Amsterdam 1977)

Volgens een Foucaultiaans perspectief zijn risico strategieën en discourses middelen om de sociale en materiële werelden te ordenen, door middel van methoden van rationalisatie en calculatie, dit om wanorde en onzekerheid controleerbaarder te maken. Verschijnselen die als ‘risicovol’ worden beschouwd vereisen management, zij het door instituties of door individuen (Lupton 1999: 102). In het geval van Hotel Polen heeft men het hotel niet beschouwd als risico waardoor het management niet heeft voldaan aan de brandveiligheidseisen, zoals is gebleken uit het brandweerrapport. Dat uiteindelijk aan het daglicht kwam dat het hotel op veel aspecten niet voldeed aan die eisen, leek amper over te worden gesproken. Omdat dit een brand was met zulke grote gevolgen, merkte ik bij mijzelf dat ik steeds meer een link ging zien tussen het imago van Hotel Polen, en hun soort van geoorloofde nalatigheid omtrent brandveiligheid.

Op een maandagmiddag ben ik nogmaals naar het Rokin gefietst met de informatie die ik had omtrent de brandveiligheid in Hotel Polen. Mijn focus lag deze dag op de omliggende panden. Ik stapte willekeurige panden binnen: restaurants, hotels en sieradenwinkels en vroeg medewerkers of zij van de brand in Hotel Polen hebben gehoord. Het verbaasde mij hoe beperkt hun respons was: ‘nee, nog nooit van gehoord’ of ‘ongeveer 30 doden toch?’, waren de meest voorkomende antwoorden. ‘Wat een lastig onderwerp, het is zo lang geleden’ was vaak wat daar aan werd toegevoegd. Opvallend was een hotelmedewerker die volgens het hotelbeleid niet over dit soort “dingen” mocht spreken.       

Die dag werkte het weer niet echt mee. Het regende, het waaide en het was koud. Mensen liepen in een vlotte pas en daarnaast merkte ik dat mijn notitieschriftje enkelen van hen af schrok. Op de vraag ‘Mag ik u wat vragen?’, reageerden zij vaak ‘Nee, sorry’ al kijkende naar mijn pen en schrift. Ik probeerde een andere strategie uit en begon mensen aan te spreken met ‘Hallo, ik ben een student van de Universiteit van Amsterdam’, met mijn schrift veilig opgeborgen. Het leek te werken, mensen luisterden maar dit leverde uiteindelijk niet veel op. ‘Oh die brand, 30 doden ongeveer toch?’. Het bleek dat er niet veel onderscheid was tussen mensen die werken op het Rokin en de mensen die er liepen.      

Als laatste bezocht ik een schoenenwinkel die zich precies bevond, tegenover de plek waar ooit het hotel stond. Twee medewerkers stonden mij vriendelijk te woord en konden zich vaag herinneren dat een ex-collega hen hier ooit iets over had verteld. Een van hen stelde voor om haar op te bellen. Ze wist te vertellen dat Hotel Polen op nummer 14 was en het één van de duurste hotels van Amsterdam was. Ze dacht aan de brand door de vele verbouwingen op het Rokin, pal voor de winkel. Ze was destijds vier jaar dus zelf had ze er niets van meegekregen. Daarop volgde een tip. ‘Er was laatst een uitgebreide aflevering op tv die over Hotel Polen ging, iets met “Andere Tijden”’ zei ze. Op dat moment bedacht ik me dat zij waarschijnlijk al haar informatie van deze bron heeft en dat zij niet veel anders is dan de mensen die alleen het aantal doden kunnen benoemen.

Het aspect van brandveiligheid kwam in de gesprekjes niet of nauwelijks aan bod terwijl ik verwachtte dat mensen dit in elk geval zelf naar voren zouden brengen. Dat brandveiligheid in dit hotel zo beroerd was, wil niet zeggen dat dit in andere gevallen ook zo was. Of toch wel? Mijn twijfel werd beantwoord toen ik voor een derde keer naar het Rokin ging. Ik bezocht opnieuw winkels in de hoop iemand te spreken die iets kon toevoegen aan mijn verkregen data. Ik stapte een antiekwinkel binnen en sprak een man die deze winkel van zijn vader heeft overgenomen. Samen met zijn vader was hij getuige van de brand, ‘uh..9 mei 1977 toch?’. Hij ziet het nog voor zich: ‘van die Amerikaanse lijkenwagens die van en naar het Rokin reden’.

‘Ik heb heel wat spectaculaire branden mogen zien”. Die kwamen vroeger in Amsterdam veel voor bijvoorbeeld het C&A gebouw en Roxy. Hotel Polen was hier geen uitzondering in. ‘Nee, vroeger dacht men: zolang het goed gaat, gaat het goed’. Het was geen schandaal dat Hotel Polen gebreken vertoonde op gebied van brandveiligheid en de media bracht dit volgens hem ook niet zo naar buiten. ‘Je had destijds geen rookmelders en dergelijke’. Hij dacht weer terug aan Hotel Polen toen er in een pand op het Rokin naast Madame Tussauds een brand plaatsvond. Niet zozeer om het aantal slachtoffers, daar hoef je, je tegenwoordig niet meer druk over te maken, zei hij, maar om de impact die het heeft op mensen, en op de winkel zelf.

De man van de antiekwinkel adviseerde mij naar Café De Dokter te gaan en te vragen naar Hennie, een voormalig politieagent. Hennie was destijds chef district en was getuige van de brand ‘mensen vielen van verschillende kanten op straat, gesprongen uit het raam’. Hij zei dat er toentertijd weinig aandacht was voor brandveiligheid en Hotel Polen was geen uitzondering. Hij bekende dat hij ook niet altijd even zorgvuldig is geweest als het ging om brandveiligheid. Hij is eigenaar van een brasserie en een café en daar hingen rond kerst vaak dennentakjes. ‘Toen dacht je niet aan brandwerend spul, het ging om de geur’. Opvallend is wel hoe vaak de brand in Volendam werd genoemd, ook in dit gesprek. Net als dat de brand in Hotel Polen nieuwe inzichten bood, zo was dit ook het geval met Volendam. ‘Er was hierna volop controle door politie en wat bleek, de brandblusser werkte niet meer en dat bij een oude smeris.’ ‘Wij politieagenten kregen geen hulp achteraf, want dat was er vroeger niet’. Maandenlang heeft hij wakker gelegen. Sinds de brand bekijkt hij in ieder hotel waar hij komt de vluchtroutes en telt hij de stappen naar de uitgang Als zijn oud-collega’s langskomen in zijn café valt Hotel Polen altijd. ‘Dit is zeker een manier om het te verwerken. Maar als er ergens een brand is denk ik altijd terug aan de brand bij Hotel Polen’.

Terwijl ik nog even in de Forever21 naar binnen ging, beeldde ik me in hoe het zou zijn als nu er een brand zou woeden. Tegenwoordig met alle sociale media zou het nieuws zich snel verspreiden. Met betrekking tot huidige richtlijnen in de brandveiligheid is de kans kleiner dat er mensen komen te overlijden en dat het gebouw neerstort. Er zullen meer mensen in een kortere tijdspan bereikt worden dan toen in 1977.  Toeristen uit allerlei landen zouden foto’s en tekst op het web plaatsen en mensen in hun thuisland zouden dat weer zien. Ik vroeg dan ook om deze reden aan toeristen die liepen het Rokin of zij ooit van de brand hadden gehoord. “No, never heard of it”, zei menig toerist. Ook een Nederlandse man die destijds in Parijs woonde vertelde dat hij pas veel later van de brand hoorde en naar zijn idee was dat ook niet eens een hele “happening”.

De Hel in Hotel Polen
Op 9 mei 1977 breekt de hel los in het bekende Hotel Polen op het Rokin in Amsterdam. Een grote brand grijpt snel om zich heen. Toeristen proberen zichzelf te redden door uit het raam te springen, een brandweerwagen vat vlam en het hotel stort compleet in elkaar. Er vallen 33 doden. Brandweerlieden blikken terug op een voor velen traumatische ervaring. En voor eerst vertellen overlevenden over de grootste naoorlogse brand uit de Nederlandse geschiedenis. Lees meer..

Rapport Brand Hotel Polen
december 1977
Naar aanleiding van het gebeurde heeft men zich van verschillende zijden afgevraagd hoe het mogelijk was de de brand dermate ernstige gevolgen heeft kunnen hebben. Een belangrijk aspect bij de beantwoording hier van was de vraag in hoeverre het hotel aan de daaraan te stellen brandveiligheidsvoorschriften had voldaan. In dit kader zijn in de Tweede Kamer en op verschillende andere niveaus vragen gesteld die ten doel hadden te onderzoeken of en hoe een herhaling van een brand met dergelijke gevolgen in de toekomst zou kunnen worden voorkomen. Lees meer...